Pawliszak Wacław (1866–1905), malarz. Ur. 23 V w Warszawie, był synem Franciszka, dyrektora finansowego Tow. Kredytowego Ziemskiego, i Eugenii z Roguskich. Od najmłodszych lat P. wykazywał niezwykłe zdolności do rysunku, uchodził za «cudowne dziecko», wcześnie też zaczął kształcić się w tym kierunku w warszawskiej Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona. Ambicje rodziców P-a sięgały wyżej i już w r. 1880 wyjechał wraz z matką do Krakowa, gdzie jako czternastoletni zaledwie uczeń rozpoczął naukę w Szkole Sztuk Pięknych (SSP). Studiował pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza, szybko przechodząc z kursu na kurs: 1880/1 I kurs, 1881/2 II i III, 1882/3 IV u Floriana Cynka, aby w r. szk. 1883/4 przejść na Oddział kompozycyjny kierowany przez Jana Matejkę. Zafascynowany twórczością Matejki, podejmujący w swym malarstwie tematy historyczne, stał się P. jego ulubieńcem i faworytem. Było to znaczne wyróżnienie, bo «kto znał Matejkę, ten wie, że nie był skory zanadto do pochwał» (M. Wawrzeniecki). P. malował łatwo i wiele. Tworzył rysunkowe kompozycje ilustrujące historyczne dzieła Ludwika Kubali i Karola Szajnochy, powieści Henryka Sienkiewicza. Jego kolega ze Szkoły pisał: «Podziwialiśmy nadmiar twórczości, który wylewał się potokami [spod] ręki Pawliszaka. Olśnieni byliśmy tą lejącą się kaskadą rycerzy i koników we wszelkich możliwych zwrotach i przegięciach, które sypały się [spod] ołówka lub pędzla Pawliszaka» (Wawrzeniecki). W czasie studiów P. namalował chwalony przez krytykę obraz Podarunek kozaczy. Po ukończeniu SSP w r. 1885 P. wyjechał do Monachium, gdzie był krótko uczniem Józefa Brandta, a następnie w r. 1886 do Paryża, by uzupełniać swe studia pod kierunkiem A. E. Carolusa-Duran. Po powrocie do kraju zamieszkał w Warszawie, skąd wyjeżdżał za granicę. Odbywał podróże po krajach północnej Afryki (w r. 1892 zwiedził Algierię, Tunis, Maroko), był w Dalmacji i Albanii (1893), ponad rok mieszkał w Rzymie (ok. 1893). Zwiedził kraje Bliskiego Wschodu: Egipt, Iran, Irak, był w Turcji (w czasie dłuższego pobytu w Konstantynopolu w r. 1895 miał podobno malować obrazy dla sułtana tureckiego). Zwiedził też Kaukaz i Krym (1898).

P. wcześnie rozpoczął wystawiać swe obrazy. Zaraz po ukończeniu studiów w r. 1885 (wcześniej zabraniał tego regulamin Szkoły) wystawił swój Podarunek kozaczy w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie i w Salonie Krywulta. Brał udział w wystawach TPSP w Krakowie w l. 1885, 1888, 1891 i 1893 i w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie w l. 1885–98, 1900–1 i 1903–4. W r. 1891 na konkursie malarskim Zachęty otrzymał list pochwalny za obraz Przed meczetem. W r. 1895 TZSP wydało jako premię dla członków Towarzystwa „Album 7 reprodukcji”, zawierający obok obrazów sześciu innych artystów (m. in. Teodora Axentowicza, Józefa Chełmońskiego, Apoloniusza Kędzierskiego) reprodukcję akwareli P-a Na straży. Wielokrotnie wystawiał w warszawskim Salonie Aleksandra Krywulta, a mianowicie w l. 1885, 1886, 1888–90, 1892, 1895, 1896–8, 1901–4. Eksponował swe prace na różnych wystawach w kraju i za granicą: w r. 1889 na Wystawie Powszechnej w Paryżu (gdzie za obraz Emir Rzewuski dostał brązowy medal), w r. 1894 w Chicago i San Francisco, w t. r. na Wystawie Sztuki Współczesnej we Lwowie, w r. 1898 w Salonie Artystycznym w Łodzi i na wiosennej wystawie w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, w r. 1900 w Salonie Spółki Artystów w Warszawie, w t. r. na światowej wystawie w Paryżu, gdzie otrzymał list pochwalny za obraz Strzelanie do orłów (inaczej Lab-el-Nas). W r. 1902 jego obrazy były pokazane w nowo otwartym Salonie Latoura we Lwowie.

P. uprawiał malarstwo historyczno-rodzajowe, ze szczególnym zamiłowaniem do scen batalistycznych. Malował (pod wpływem Brandta) sceny z wojen tatarskich z XVII w. Pociągał go krajobraz ukraiński, dalekie stepy, rozgrywające się na nich bitwy. Wyjeżdżał często na kresy, studiował konie w majątku Branickich w Białej Cerkwi, z pasją i animuszem malował sceny batalistyczne z wojen kozackich. Jeszcze w r. 1885 powstały obrazy: Mazepa (Muz. Narod. w W.), Emir Rzewuski wśród Arabów, Dżygitówka i potem Na czatach (1887), Zdobycie sztandaru (1889), Przegląd wojsk zaporoskich (1889), Łowienie konia na arkan, O kobietę, Potyczka na drodze (Muz. Narod. w W.). Chętnie też malował sceny «dworskie» z epoki saskiej, jak: August II poznaje swą córkę (1888), Aurora Königsmarck w obozie Karola XII (1889) czy znany Wyjazd pani Orzelskiej z Wilanowa (1892). Podróże P-a do krajów arabskich w Afryce i krajów Bliskiego Wschodu otworzyły przed artystą nowe horyzonty. W czasie tych podróży P. wykonywał liczne szkice typów ludzkich, studiował tamtejszy pejzaż, stroje, uzbrojenie, konie. Stał się w Polsce malarzem Wschodu, w którym «rozmiłował się do fanatyzmu» (T. Jaroszyński). Namalował wiele obrazów o tematyce orientalnej: Zemsta (motyw albański), Muzykanci wschodni (1888), Na pokaz, Taniec wśród wężów, Haremowa fontanna, W górach Albanii, Na straży sułtańskiego haremu, Orszak ślubny w Albanii, Walka Maurów, Na bazarze, Przed chanem albańskim i in. Rzadziej malował portrety, wśród nich: Portret własny, Portret żony, Portret Franciszka Sandeckiego (1904, portret namalowany w zamian za charta), Portret panny M. W. (na koniu), oraz pejzaże (np. w Muz. Narod. w W. znajduje się jego Pejzaż południowy i Krajobraz wschodni). Przed r. 1903 rozpoczął P. malowanie pocztu królów polskich. Były to portrety stylizowane na heroiczne, reprezentacyjne XVII-wieczne malarstwo portretowe w stylu D. Velázqueza czy A. van Dycka, np.: Władysław IV (Rex heroicus), Jan Kazimierz (Rex infortunatus), Jan III Sobieski, Michał Korybut Wiśniowiecki czy August II (1904); niektóre obrazy z tego cyklu zostały pokazane na wystawie w Salonie Krywulta w r. 1903. P. posługiwał się techniką olejną, akwarelową, gwaszem, wiele rysował. Wykonywał też ilustracje do dzieł literackich, najchętniej romantyków polskich, np. ilustrował utwory Juliusza Słowackiego („Beniowskiego”, „Ojca zadżumionych”, „Balladynę”, „Księcia niezłomnego”), Adama Mickiewicza („PanaTadeusza”). Stworzył też ilustracje do wiedeńskiego wydania „Baśni z tysiąca i jednej nocy”.

W czasie swych orientalnych podróży P. kupował tkaniny wschodnie i broń. Pasjonował się uzbrojeniem, sposobem walki na Wschodzie, uwielbiał konie. Sam zresztą był świetnym strzelcem, jeźdźcem i szermierzem. Na Wschodzie nauczył się chiromancji, nieraz w warszawskich kawiarniach «wróżył» znajomym i przyjaciołom, o sobie mawiał, że «będzie żył krótko i umrze śmiercią nagłą». P. był człowiekiem oryginalnym, skłonnym do ekstrawagancji, porównywano go do Don Kichota, czy też Cyrana de Bergerac, widziano w nim «fantastycznego, lecz prawego rycerza o chełpliwym, lecz białym pióropuszu» (A. Gawiński). Jego wyczulenie na sprawy honoru przyczyniało mu wielu nieprzyjaciół. W r. 1901 P. pojedynkował się ze swym kolegą malarzem Antonim Jerzym Austenem, z powodu nieodpowiedniego powieszenia obrazu P-a na wystawie, miał też konflikt z innym malarzem warszawskim, którego P. sportretował na obrazie Sprzedaż niewolnicy jako handlarza żywym towarem. Odrzucenie obrazu przedstawiającego kobietę bawiącą się arlekinem przez jury TZSP doprowadziło do wielu nieporozumień w sferach artystycznych (doszło do wymiany obraźliwych listów, grożono sobie pojedynkami). P. wyzwał na pojedynek jednego z członków jury rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego, ten jednak odmówił oświadczając, że P. jest człowiekiem niepoczytalnym. P., chcąc zmusić Dunikowskiego do dania sobie satysfakcji, dn. 18 I 1905 w restauracji Lijewskiego (przy ul. Krakowskie Przedmieście 8) usiłował znieważyć go czynnie, na co Dunikowski – ostrzeżony wcześniejszym zachowaniem P-a – wyjął rewolwer i strzelił do niego. P., odwieziony do szpitala Św. Rocha, zmarł tam (w nocy) dn. 19 I 1905. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

P. był żonaty (od r. 1899) z malarką Zofią Rodziewiczówną (zm. 1901 na gruźlicę). Miał z nią jedną córkę Marię Eugenię, zamężną Rajmundową Łączyńską (1901–67).

Pośmiertne wystawy prac P-a odbyły się: w r. 1905 w TZSP (na której wystawiono ponad 350 obrazów artysty), w r. 1924 w Pałacu Sztuki w Warszawie (przy ul. Trębackiej 2 – 50 prac ze zbiorów prywatnych), w r. 1933 w TZSP wystawa prac P-a (ok. 80 dzieł). Niejednokrotnie obrazy P-a były pokazywane na różnych wystawach, jak: w r. 1909 we Lwowie na Wystawie Obrazów Mistrzów Dawnych i Współczesnych (ze zbiorów prywatnych), w t. r. w Pałacu Sztuki w Krakowie na Wystawie poświęconej Juliuszowi Słowackiemu, w r. 1913 w TPSP w Krakowie na wystawie „Koń w Malarstwie i Rzeźbie Polskiej”, w r. 1918 wiele jego rysunków i gwaszy było eksponowanych na wystawie „Sto pięćdziesiąt lat malarstwa polskiego w szkicach” w Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości, w r. 1919 na wystawie „Sto lat malarstwa polskiego ze zbiorów prywatnych w Pałacu Łazienkowskim” w Warszawie, w r. 1925 w TZSP na wystawie „Portret Polski”, w r. 1932 w TZSP na wystawie „Wojciech Gerson i jego uczniowie”, w r. 1939 w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie w dziale retrospektywnym wystawy „Polskie Malarstwo Batalistyczne”. Po drugiej wojnie światowej w r. 1946 w Rzeszowie, w Muz. Miasta Rzeszowa na Wystawie Malarstwa Polskiego były wystawione akwarelowe szkice P-a do bajki „Historia pięknej Persjanki”. Wiele obrazów P-a zaginęło w czasie obu wojen, część została skradziona po wystawie w TZSP, w r. 1933. Obrazy P-a znajdują się przeważnie w rękach prywatnych, kilka obrazów posiada Muz. Narod. w Warszawie (olejne: Muzykanci wschodni, Konie u wodopoju, 1892, Portret pani Z., Portret mężczyzny, 1904, Scena rodzajowa na tle krajobrazu, 1890, oraz 82 rysunki, akwarele, szkice, m. in. Tatar puszczający strzałę, Malarz przy sztalugach, Arabeska, Bitwa, Ojciec zadżumionych) i Krakowie (akwarela Głowa Turka w czerwonym fezie i kilka rysunków ołówkiem).

Pol. Bibliogr. Sztuki; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme-Bäcker, Lexikon d. Künstler; [Husarski W.], Sto pięćdziesiąt lat malarstwa polskiego w szkicach. Katalog, W. 1918; Album reprodukcji obrazów z wystawy „Sto lat malarstwa polskiego” z prywatnych zbiorów warszawskich w Pałacu Łazienkowskim, W. 1919; Katalog ilustrowany wystawy dzieł sztuki we Lwowie 1894, Lw. 1894; Katalog wystawy W. P-a, Pałac Sztuki TZSP, W. 1924; Katalog wystawy „Wojciech Gerson i jego uczniowie”, TZSP Przewodnik 65, W. 1932; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Wiercińska, Katalog prac TZSP; TZSP, Przewodnik 88 (m. in., Katalog wystawy W. P-a, autoportret), W. 1933; – Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., II; tenże, Sztuka Młodej Polski, Kr. 1963; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artystyczne 1895–1914; toż za l. 1915–39; Sienkiewicz J., Rysunek polski, W. 1970; Wiercińska, Tow. „Zachęty; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych w Kr.; – „Biesiada Liter.” 1905 nr 4 s. 271 (fot.); „Czas” 1905 nr 16, 96; „Kraj” 1901 nr 40 s. 14, 1902 nr 5 s. 20, 1903 nr 11 (R. Fański, Z wystaw i pracowni, fot.), 1905 nr 3 dod. „Życie i Sztuka” nr 2, 3 i 7 (A. Olcha, Dramat warszawski, Śmierć P-a); „Kur. Warsz.” 1905 nr 19 (T. J., Krwawe zajście. Śp. W. Pawliszak); „Słowo” 1905 nr z 22 IV (H. Piątkowski); „Świat” 1933 nr 48 s. 11–12 (Bunikiewicz W., W szumie husarskich skrzydeł); „Tyg. Ilustr.” 1902 nr 4 s. 63 I półr. (T. Jaroszyński, Sylwetka artysty, portret artysty), 1905 I półr. nr 4 s. 66 (H. Piątkowski, W. P.), 1933 II półr. nr 48 s. 953–4 (W. Husarski, Z Zachęty); „Wędrowiec” 1905 nr 4 s. 64–5 (A. Gawiński, W. P., fot. oraz rysunkowy portrecik P-a w młodym wieku przez M. Wawrzenieckiego); „Wiek” 1901 nr 211 (dot. żony); – IS PAN: Mater. do Słownika Artystów Pol.; Red. PSB: Materiały rodzinne do życiorysu W. P-a, odpis opinii artysty malarza Mariana Wawrzenieckiego z dn. 25/26 XI 1905; – Informacje Rajmunda Łączyńskiego w W.

Róża Biernacka